Oczy są niezwykle złożonym organem pozwalającym nam odkrywać piękno świata, zdobywać wiedzę, odczytywać emocje i intencje, dzielić się myślami i pragnieniami oraz doceniać sztukę. Wzrok jest jednym z fundamentalnych zmysłów kształtujących jakość życia dziecka już od dnia narodzin. Umożliwia regulację cyklu dobowego poprzez percepcję światła i ciemności, a także budowanie relacji z najbliższymi dzięki możliwości rozpoznawania i interpretacji wyrazu twarzy.
Jako optometrystka w gabinecie często spotykam się z poczuciem winy u rodziców, którzy nie dostrzegali kłopotów z widzeniem u swoich dzieci. W większości przypadków nie jest to wynikiem zaniedbania, czy braku uważności z ich strony. Kształtujący się układ wzrokowy dziecka jest instrumentem niesamowicie elastycznym, potrafiącym zaadaptować się do warunków w jakich przyszło mu funkcjonować – nawet tych nieprawidłowych. Co więcej, dzieciom brak punktu odniesienia do tego, jak powinno się widzieć, więc niewiele z nich zgłasza wprost problemy z widzeniem. Z tego powodu tak ważna jest obserwacja rozwoju psychoruchowego swojej pociechy i jak najszybsze podjęcie działań. Na szczęście układ wzrokowy dziecka jest bardzo plastyczny. Dzięki temu można zmniejszyć, a nawet zupełnie wyeliminować niektóre nieprawidłowości zarówno metodami biernymi (korekcja okularowa lub soczewkowa, zasłanianie oka), jak i aktywnymi (ćwiczenia w ramach terapii widzenia).
Wielu młodszych pacjentów trafia do specjalisty z zakresu widzenia dopiero w wieku szkolnym, gdy problemy wzrokowe przekładają się na kłopoty w nauce. Kiedy jest zatem odpowiedni czas na wykonanie pierwszego badania wzroku u dziecka? Polskie regulacje nie stanowią o tym jasno, natomiast American Optometric Association (AOA) sugeruje, żeby okresowe badania przeprowadzić już w wieku 6 miesięcy, 3 lat, przed rozpoczęciem edukacji i potem co 2 lata. Umiejętności widzenia uczymy się całe życie, natomiast za najważniejszy okres jej rozwoju uważa się pierwsze dwa lata życia dziecka.
Na co powinno się szczególnie zwrócić uwagę w tym okresie, biorąc pod lupę aspekty wzrokowe?
W pierwszych 3 miesiącach życia rozpoczyna się proces koordynacji pracy obu gałek ocznych, pojawiają się zbieżne ruchy oczu. W tym czasie oczy mogą okresowo zezować, lecz jest to dopuszczalne, o ile zezowanie nie ma charakteru stałego. Zainteresowanie malucha powinny w tym czasie przyciągać źródła światła, błyszczące i kontrastowe przedmioty. Powinien on także coraz dłużej wpatrywać się w twarze najbliższych oraz odwzajemniać uśmiech. Co powinno nas zaniepokoić? Brak choćby chwilowego skupienia na twarzy rodzica, nienawiązywanie kontaktu wzrokowego z najbliższymi, brak odpowiedzi na uśmiech, zdecydowana reakcja na bodźce słuchowe, a ograniczona lub żadna na bodźce wzrokowe, wyraźne używanie tylko jednego oka (dziecko ustawia głowę w jedną stronę), częste zezowanie, poruszanie się oczu niezależnie od siebie, drganie oczu w pionie, w poziomie bądź naprzemiennie.
W okresie 3 – 5 miesiąca życia dziecko zaczyna widzieć barwy. Staje się bardziej świadome i ciekawe otoczenia, w efekcie czego bada i ogląda własne ręce. Lubi grzechotki, gryzaki, wyciąga rękę w kierunku wydających dźwięk zabawek, a nawet podaje je z ręki do ręki. W tym okresie oczy dziecka z prawidłowo rozwijającym się układem wzrokowym są ustawione centralnie. Uwagę rodziców powinien wzbudzić brak zainteresowania otoczeniem, nieskupianie wzroku na osobach, zabawkach, brak reakcji na swoje odbicie w lustrze, a także nietypowe zachowania – kiwanie się, reakcja na bodźce lub ruch pojawiające się nie na wprost twarzy, ale z boku głowy, jej górnej lub dolnej części.
Po 5. miesiącu życia dziecko powinno patrzeć na zabawki pokazywane w całym obszarze pola widzenia. W tym czasie rozwija się również koordynacja oko-ręka, czego oznaką jest rzucanie zabawek i śledzenie wzrokiem, gdzie upadły. Świadczy to o trwającym procesie doskonalenia się fiksacji. W tym okresie dziecko uczy się także postrzegania przestrzennego (początki rozwoju widzenia 3D).
Do 12. miesiąca życia rozwija się widzenie obuoczne, co oznacza zupełnie nową jakość widzenia – bodźce pochodzące z prawego i lewego oka są rejestrowane jako jedno wspólne wrażenie wzrokowe! Gdy u dziecka pojawi się poczucie głębi, płynne śledzenie obiektu zainteresowania oraz intencyjne poruszanie głową w wybranym kierunku, uznaje się, że jego układ wzrokowy jest w pełni ukształtowany. Dalej następuje już tylko rozwijanie wyżej wymienionych umiejętności.
Na okres 13 – 18 miesiąca życia przypada intensywny rozwój percepcji wzrokowej. Oko jako narząd zaczyna pełnić wyższe funkcje drugorzędowe, staje się narzędziem umożliwiającym zdobywanie wiedzy, doświadczenia, odkrywanie codzienności. Dzięki rozwijającej się percepcji wzrokowej dziecko różnicuje i identyfikuje bodźce wzrokowe, potrafi je interpretować w odniesieniu do poprzednich doświadczeń np. kojarzy śliniak ze zbliżającym się posiłkiem.
Najważniejsza jest czujność. Rodzice malucha są najlepszymi obserwatorami i źródłem wiedzy o stanie dziecka. Jeżeli osoby z najbliższego otoczenia zauważają niepokojące objawy, warto udać się do specjalisty – w tym wypadku lekarzem pierwszego kontaktu powinien być okulista dziecięcy, który dzięki sprzętom dostosowanym do najmłodszych pacjentów będzie mógł ocenić nie tylko ostrość wzroku, ale również stan dna oka, przedni odcinek oka oraz ciśnienie wewnątrzgałkowe. W ostatnim czasie pojawia się coraz więcej miejsc, w których poza lekarzem okulistą dostępny jest również optometrysta. To osoba wyspecjalizowana w terapii wzrokowej, doborze soczewek kontaktowych, korekcji okularowej czy pomocy wzrokowych dla osób słabowidzących. Tylko dzięki współpracy okulistów i optometrystów możliwa jest szybka i wielowymiarowa pomoc w przypadku zaburzeń widzenia u dzieci.